The publication of Wadi Hamarash

ΕΝΑΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ 8ης ΧΙΛΙΕΤΙΑΣ π.Χ. ΜΕ ΔΙΩΡΟΦΑ ΚΤΗΡΙΑΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΙΚΟΥΣ ΧΩΡΟΥΣ ΣΤΟ ΣΑΦΙ ΤΗΣ ΙΟΡΔΑΝΙΑΣ

Aπό τo 2007 το Πανεπιστήμιο Αιγαίου διενεργεί υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Αδαμαντίου Σάμψων σημαντικές ανασκαφές και επιφανειακές έρευνες στην περιοχή Σάφι της Ιορδανίας. Η κυριότερη θέση που ανασκάπτεται (31.016 783 Latid. 35. 542 582 Long.) βρίσκεται πάνω σε εκτεταμένο πλατώ κοντά στη συμβολή των ποταμών Wadi el Hasa και Wadi Hamarash. Το πλατώ είναι γυμνό από βλάστηση και ορίζεται από το Wadi Hamαrash στα ανατολικά και ένα μικρότερο ρέμα στα δυτικά, ενώ στα βόρεια κλείνεται από απότομα βουνά. Η θέση είναι απομονωμένη  και δύσβατη και απέχει 8 ώρες με τα πόδια από το χωριό Taybah που βρίσκεται ψηλά στο ιορδανικό πλατώ και 2-3 ώρες από το χωριό Safi στο επίπεδο της Νεκράς Θάλασσας. Δεν υπάρχει αμαξιτός δρόμος και η πρόσβαση στο χώρο, η διαμονή  καθώς και η μεταφορά του εξοπλισμού της ανασκαφής και των τροφίμων παρουσιάζει μύριες δυσκολίες. Πρόκειται για δυσκολότατο εγχείρημα που μάλιστα πραγματοποιείται εν καιρώ χειμώνος.

Κτήρια στον τομέα V

Ο νεολιθικός οικισμός καταλαμβάνει σχετικά μικρό μέρος του πλατώματος και έχει έκταση 4-5 στρεμμάτων. Αρχικά ένα πυκνό δίκτυο τοίχων ανεσκάφη στον τομέα Ι που έχει έκταση 220 τ.μ. και βρίσκεται στο ΒΔ άκρο του οικισμού. Μερικοί τοίχοι ήταν παχείς και καλοχτισμένοι και πιθανώς ανήκαν σε ψηλά κτήρια, ενώ άλλοι ήταν λεπτοί και αποτελούσαν χωρίσματα μεταξύ δωματίων. Συνολικά ερευνήθηκαν 26 δωμάτια ή αποθηκευτικοί χώροι (loci) οι οποίοι σπάνια ήταν ορθογώνιοι, ενώ συνήθως είχαν σχήμα τραπεζοειδές. Τρία κτήρια ερευνήθηκαν μέχρι το παρθένο έδαφος και απεδείχθη ότι είχαν δύο ορόφους. Η  αφαίρεση της επίχωσης όλων των δωματίων απέδωσε πλήθος μυλόλιθων και τριπτήρων από ψαμμίτη. Σημαντικό εύρημα ήταν μία κεφαλή γυναίκας ύψ. 0.10 μ. από ψαμμίτη που έχει υποστεί φθορά στη μύτη και στο πηγούνι. 

Ο τομέας ΙΙ στη νότια πλευρά του οικισμού ανεσκάφη σε έκταση 270 τ.μ. Αρχικά στο χώρο ήταν ορατό ορθογώνιο κτίσμα (χώρος 1) που είχε εν μέρει ανασκαφεί από λαθρανασκαφείς. Το κτήριο έφερε ισχυρούς τοίχους με μεγάλες πέτρες και στις τρεις τουλάχιστον πλευρές του παρουσίαζε σε βάθ. 0.63 μ. «πατούρα» πλάτους 0.20 μ. η οποία πιθανώς χρησίμευε για να πατούν τα δοκάρια του α΄ ορόφου. Γύρω από το κύριο κτήριο υπήρχαν μικροί χώροι ή δωμάτια που είχαν σχέση μ’ αυτό. Η ανασκαφή τους μέχρι βάθους 30 εκ. απέδωσε πολλούς μυλόλιθους, τριπτήρες και λεπίδες από πυριτόλιθο. Συνολικά ανεσκάφησαν  25 χώροι εκ τών οποίων οι πέντε αποτελούνται από αρκετά μεγάλα δωμάτια. ΄Ενας χώρος ήταν διώροφος και επικοινωνούσε με ένα ισόγειο δωμάτιο. Ο σπουδαιότερος χώρος ήταν ένα δωμάτιο ισόγειο με δάπεδο από ασβεστοκονίαμα που επεκτεινόταν και στους τοίχους και έφερε ανοιχτό μπλε χρώμα. Λίθινα σκεύη και τμήμα κρανίου με κέρατα γαζέλλας στο δάπεδό του καθώς και δύο χτιστά θρανία πιθανώς φανερώνουν ένα χώρο με κάποια συμβολική χρήση.

Ανατολικά του τομέα ΙΙ ανεσκάφη ο τομέας ΙΙΙ με διαστάσεις 16Χ10 μ. Βρέθηκε ανοιχτός χώρος που πιθανώς αποτελούσε αυλή ενώ ανατολικά και δυτικά είχαν δημιουργηθεί μικροί χώροι, προφανώς αποθηκευτικοί, που επικοινωνούσαν μεταξύ τους με στενές πόρτες. Στην κεντρική αυλή κατέληγε στενός διάδρομος πλάτους 1μ. που πιθανότατα αποτελούσε ένα δρόμο. Στη ΝΑ πλευρά του τομέα ΙΙΙ ανεσκάφη κτήριο με δύο ορόφους.   

Το 2011 ερευνήθηκε ένα άλλο τμήμα του οικισμού στη ΝΔ πλευρά του. Ο τομέας V  διαστάσεων 22Χ18 μ. που απέδωσε 35 μικρούς και μεγάλους χώρους. που χωρίζονταν στα δύο από ένα αρκετά ευρύχωρο δρόμο με διεύθυνση Β-Ν ο οποίος στη συνέχεια κατευθυνόταν προς τα ανατολικά. Στη βόρεια πλευρά υπάρχει πυκνοχτισμένο τμήμα  με μέτρια σε διαστάσεις δωμάτια και πολύ μικρούς χώρους πιθανότατα αποθηκευτικούς. Μεγαλύτερο ενδιαφέρον έχει το πλακόστρωτο δωμάτιο που έφερε ασβεστοκονίαμα στο δάπεδο και πιθανώς και στους τοίχους οι οποίοι σώζονται σε μικρό ύψος. Τρεις μικροί χώροι όπως τα Loci 2,5 και 7 ανεσκάφησαν σε αρκετό βάθος και παρουσίασαν ιδιαίτερα ευρήματα μέσα σε παχιά στρώματα καύσης ενώ στους περισσότερους χώρους η ανασκαφή δεν προχώρησε σε μεγάλο βάθος.

Αυτό που παρουσιάζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον στον οικισμό είναι ένα μεγάλο ισόγειο τετράπλευρο κτήριο στον τομέα IV που εμφανίζεται για πρώτη φορά στο χώρο της Εγγύς Ανατολής στην περίοδο της Νεολιθικής Προκεραμικής Β. Το κτήριο έχει εξωτερικές διαστάσεις 10.60X9.50 μ. και δεν τηρεί τον προσανατολισμό που έχουν συνήθως τα άλλα κτήρια του οικισμού. Πρόκειται για ανεξάρτητο κτήριο που δεν έχει καμία σχέση με την πυκνή δόμηση των άλλων κτισμάτων, ενώ στη δυτική του πλευρά ανοίγεται ευρύχωρη πλατεία που δεν είχε οικοδομηθεί. Η τοιχοδομία του κτηρίου ιδίως στην εξωτερική πλευρά είναι εξαιρετική και αποτελείται από πλακοειδείς πέτρες αρμοσμένες με μεγάλη επιμέλεια. Στη νότια πλευρά το θεμέλιο του τοίχου φτάνει σε βάθος 1.65 μ., ενώ στη βόρεια πλευρά η θεμελίωση του τοίχου βρίσκεται πολύ ψηλά.

Δεν υπάρχει απόλυτη συμμετρία στις διαστάσεις και ενώ πρόκειται για ορθογώνιο ή περίπου τετράγωνο κτίσμα στην πραγματικότητα είναι αρκετά παράγωνο. Εκατοντάδες πέτρες από την τοιχοδομία βρέθηκαν μέσα στο κτήριο και έξω από αυτό και δείχνουν ότι οι τοίχοι είχαν ικανό ύψος. Υπάρχουν δύο κύριες πόρτες στο κτήριο μία στη δυτική πλευρά και μία στην ΝΔ γωνία, πλάτους 0.95 και 0.90 μ. αντίστοιχα. Και οι δύο φέρουν λίθινα κατώφλια. Τρία στενά ανοίγματα βρίσκονται σε μικρή απόσταση μεταξύ τους στη δυτική πλευρά.

Στο εσωτερικό οι τοίχοι φέρουν εσοχές για την υποδοχή ξύλινων πασσάλων ανόμοιου πάχους. Υπάρχουν 9 παρόμοιες κόγχες που εκτός από δύο οι άλλες δεν παρουσιάζουν συμμετρία. Xαρακτηριστικό είναι ότι οι κόγχες φαρδαίνουν προς τα μέσα για να συγκρατούν καλύτερα τους ξύλινους πασσάλους. Προφανώς η στέγη ήταν ξύλινη ίσως δικλινής και στηριζόταν σε πολλούς πασσάλους προκειμένου να καλυφθεί το μεγάλο άνοιγμα του κτηρίου που φτάνει τα 10 μέτρα.

Το δάπεδο βρέθηκε σε μικρό σχετικά βάθος (0.75 μ.) στη νότια και δυτική πλευρά ενώ στη βόρεια λόγω καθίζησης βρέθηκε χαμηλότερα και ήταν πολύ κατεστραμένο. Η κατασκευή του ήταν επιμελημένη και περιλάμβανε τρεις φάσεις. Αρχικά ο χώρος στρώνονταν με μεγάλες πλάκες και σκληρό χώμα. Στην συνέχεια, τοποθετούνταν μικρά χαλίκια από πάνω, αναμεμειγμένα με χώμα, και τέλος πάνω σ’ αυτά έμπαινε  λευκό κονίαμα. Δυστυχώς το ασβεστοκονίαμα σώθηκε σε λίγα σημεία ενώ σε μεγαλύτερη έκταση υπήρχε το στρώμα χαλικιών. Σε πολύ λίγες περιπτώσεις σώθηκε το κονίαμα των τοίχων.

Χαρακτηριστικό είναι ότι μέσα στην επίχωση  του κτηρίου υπήρχαν ελάχιστα ευρήματα και αυτά όχι στο ύψος του δαπέδου. Πρόκειται για μερικούς τριπτήρες και θραύσματα λεπίδων. Στη ΒΔ πλευρά στο τετρ. 62 εμφανίστηκε μεγάλο λίθινο αγγείο με ένα είδος προχοής και  διάμετρο 0,43 μ, σε βάθος 0,40 μ, το οποίο πατούσε πάνω στο δάπεδο.  Στο ίδιο επίπεδο 0,40 μ. βρέθηκαν επίσης 2 ορθογώνιοι τριπτήρες και εμφανίστηκε στρώμα στάχτης,  

Η μόνη κατασκευή μέσα στο κτήριο ήταν ορθογώνια εστία διαστάσεων 1.00 Χ 0.80 μ. στο τετράγωνο 24 που παρουσιάζει ασυμμετρία σε σχέση με τους τοίχους. Πλησίον της εστίας αποκαλύφθηκε κυκλικό λάξευμα στο ύψος του δαπέδου που έφερε περιφερειακά μικρές πέτρες και περιείχε  σφαιρικό λίθο διαμ. 0.43 και ύψ. 0.35 μ. Στη μια πλευρά της πέτρας υπήρχαν δύο όμοια εγχάρακτα σύμβολα που μοιάζουν περίπου με το γράμμα Ψ.  Αξιζει να σημειωθεί ότι είναι η πρώτη φορά που εμφανίζονται εγχάρακτα σύμβολα στη φάση της Προκεραμικής Νεολιθικής  Β.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η ανασκαφή συνεχίζεται και μέχρι τώρα έχει ανασκαφεί έκταση 1600 τ. μ. Πρόκειται για μικρό οικισμό σε σχέση με άλλους μεγάλους οικισμούς έκτασης εκατοντάδων στρεμμάτων (megasites) που έχουν ανασκαφεί στη νότια Ιορδανία (Basta, Beidha, Ba’ja). H αρχιτεκτονική του δεν διαφέρει από αυτήν των άλλων γνωστών οικισμών της ΠΝ Β και είναι συνδυασμός διώροφων και ισόγειων κτηρίων με δωμάτια που επικοινωνούν με εσωτερικές πόρτες και παράθυρα (Pueblo style). Δεν υπάρχουν πόρτες προς τα έξω και η είσοδος στα δωμάτια γινόταν από τις επίπεδες οροφές,  πρακτική που συνηθίζεται και σε οικισμούς της Ανατολίας (Catal Höyük). Οι χρονολογίες με ραδιοάνθρακα δείχνουν σύντομη περίοδο κατοίκησης μεταξύ 7800-7600 π.Χ., ενώ το μικρό μεγεθος του οικισμού και η τεχνολογία των λίθινων εργαλείων  τοποθετούν το Wadi Hamarash  στο πρώιμο στάδιο της ΠΝ Β.

Η ανασκαφή του μεγάλου ορθογώνιου κτηρίου το οποίο ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσματα και βρίσκεται σε περίοπτη θέση στο βόρειο άκρο του οικισμού αποτελεί κάτι πρωτόγνωρο για την PPNB της Ιορδανίας. Το κτήριο διαφέρει από τα άλλα ως προς το μέγεθος (περίπου 100 τ. μ.), την εξαιρετική τοιχοδομία και την ύπαρξη ασβεστοκονιάματος στα δάπεδα και στους τοίχους. Από την απουσία ευρημάτων και το συμβολικό εύρημα μέσα σ΄αυτό είναι βέβαιο ότι ο χώρος δεν χρησιμοποιήθηκε ως κατοικία αλλά επρόκειτο για ένα κοινοτικό κτήριο με κάποιες ιδιαίτερες χρήσεις.

Λίθινα σφαιρικά αντικείμενα συνήθως βρίσκονται μέσα σε ασβεστολιθικά πετρώματα  σε περιοχές της Ιορδανίας αλλά μέχρι σήμερα δεν ήταν γνωστά στην περιοχή του Wadi Hasa. Απαντούν κυρίως στην ανατολική έρημο της χώρας (Black desert) μέσα σε αργιλικά στρώματα. Στην περιοχή γύρω από την ανασκαφή βρέθηκαν άλλες τρεις παρόμοιες σφαίρες διαφορετικού μεγέθους. Οι ασυνήθιστες αυτές σφαιρικές πέτρες που δεν φέρουν καμία επεξεργασία προφανώς προσείλκυσαν το ενδιαφέρον των κατοίκων του οικισμού. H χρήση τους θα μπορούσε να συνδέεται με συμβολικές, μαγικές πρακτικές, ενώ επί πλέον η εγχάραξη δυο όμοιων συμβόλων πάνω σε ένα τέτοιο εξωπραγματικό και μαγικό αντικείμενο θα είχε κάποια ιδιαίτερη σημασία. Το κάθε σύμβολο αποτελείται από μία ευθεία γραμμή με δύο κεραίες που εκφύονται από αυτήν και θα μπορούσε να αποτελεί σχηματοποίηση ανθρώπινου σώματος με υψωμένα χέρια σε στάση δέησης, όπως οι μορφές πάνω σε πήλινα αγγεία ή σε άλλα υλικά που ασπαντούν στη Νεολιθική των Βαλκανίων. Ακριβώς όμοιο σύμβολο βρέθηκε μέσα στο Locus 20 πάνω σε ελλειψοειδή ψαμμιτική πέτρα με διαστάσεις  0.18Χ 0.16 και πάχος 0.03 μ. που φέρει οπή περίπου στο κέντρο.

Είναι εντυπωσιακή η πληθώρα των μυλολίθων, τριπτήρων και λίθινων αγγείων (πάνω από 1500) που προήλθαν από όλους τους χώρους της ανασκαφής και από την επιφανειακή περισυλλογή. Τα αντικείμενα αυτά που είναι κατασκευασμένα από ψαμμίτη, το κύριο πέτρωμα της περιοχής, ασφαλώς δηλώνουν αφενός έντονη τροφοπαρασκευή και αφετέρου εντατικές καλλιέργειες σιτηρών. Επειδή η περιοχή βρίσκεται ανάμεσα σε βαθιά φαράγγια και απότομα βουνά όπου δεν υπάρχουν χώροι για καλλιέργεια, υποθέτουμε ότι οι χρήστες του χώρου καλλιεργούσαν εντατικά το πλάτωμα γύρω από τον οικισμό χρησιμοποιώντας πιθανώς και το νερό των δύο ποταμών. 

Άλλα ευρήματα της ανασκαφής είναι χιλιάδες λίθινων τέχνεργων από πυριτόλιθο που ανήκουν σε πυρήνες, λεπίδες, αιχμές, οπείς, οδοντωτά εργαλεία και δρεπάνια, τα οποία μελετώνται επί τόπου από τον Δρ. Χρ. Ματζάνα. Αν και η μελέτη τους δεν έχει ολοκληρωθεί η αλυσίδα παραγωγής της θέσης (“chaîne opératoire”) είναι ήδη γνωστή. Υπάρχουν επίσης πολλά μικροαντικείμενα από πέτρα και όστρεο που αποτελούσαν κοσμήματα.